FİİL: Varlıkların yaptıkları işleri, eylemleri, zaman ve kişiye
bağlayarak anlatan kelimelere FİİL denir.
Fiil olan sözcükte üç temel öğe vardır. 1. Eylem 2. Zaman 3. Kişi
yaklaşıyordum, durmuştur, söylüyor, buldu (yaklaş, dur, söyle, bul) Bu kelimelerin fiil olup olmadıklarını anlamak için, en küçük anlamlı parçalarını (köklerini) buluruz:
Bulduğumuz bu köklere, mastar eki, "-mek, -mak" ekleriz. Eğer anlamlı kelimeler elde ediyorsak, bulduğumuz kelimeler fiil demektir.
Örneğin; "göz" sözcüğüne "-mek, -mak" mastarını eklediğimizde "gözmek, gözmak" gibi anlamsız kelimeler oluşuyorsa. Demek ki "göz" sözcüğü fiil değildir.
Fiil olan sözcükte üç temel öğe vardır. 1. Eylem 2. Zaman 3. Kişi
yaklaşıyordum, durmuştur, söylüyor, buldu (yaklaş, dur, söyle, bul) Bu kelimelerin fiil olup olmadıklarını anlamak için, en küçük anlamlı parçalarını (köklerini) buluruz:
Bulduğumuz bu köklere, mastar eki, "-mek, -mak" ekleriz. Eğer anlamlı kelimeler elde ediyorsak, bulduğumuz kelimeler fiil demektir.
Örneğin; "göz" sözcüğüne "-mek, -mak" mastarını eklediğimizde "gözmek, gözmak" gibi anlamsız kelimeler oluşuyorsa. Demek ki "göz" sözcüğü fiil değildir.
Kök: Fiilerin
sonlarındaki bütük ekler atıldıktan sonra kalan anlamlı kısmına KÖK denir.
|
Çekimli Fiil
|
Taban Kök
|
Sonucu
|
|
gördüm
seviyor bilir suluyor |
gör
sev bil sula |
bozulmadı
bozulmadı bozulmadı bozulmadı |
Dilimizde tek zamanlı ek almış fiiller olduğu gibi
birden çok zaman veya kip eki almış fiiller de vardır. bunlar:
A. Basit Zamanlı Fiiller: Tek zaman eki almış fiillerdir. Türkçede geniş zamanla birlikte dört temel zama bulunur.
1. Geçmiş Zaman: İş veya oluşun daha önceden, geçmişte yapıldığını bildiren zamandır. İkiye Ayrılır. İkiye Ayrılır:
a. Belirli (-di'li) Geçmiş Zaman: Eylemin sözün söylendiği andan, önceden yapıldığını, söyleyenin kesin inancıyla tam anlatrır:
Fiillerde bulunan "-di, -du, -dü, -tu" ekleri -di'li geçmiş zamanı belirtirler.
Öğretmenimiz sınıfa geldi. Bütün çocuklar bahçeye koştu ...
b. Belirsiz (-miş'li) Geçmiş Zaman: Eylemlerin sözden önce yapıldığını bildirir ancak, kesinlik yoktur. Söyleyen kendisi duyup görmemiş, işitmiştir. Bu kip masallara yakışır.
Fiillerde bulunan "-muş, -mış, -miş, -müş" ekleri -miş'li geçmiş zamanı belirtirler.
Okul bahçesinde üç tur koşmuş. Havalar soğuyunca üşütmüş...
2. Şimdiki Zaman: Eylem ile anlatımın birlikte olduğunu bildiren zamandır
Ders çalışıyorum. Alış veriş yapıyorum.
3. Gelecek Zaman: Eylem ile anlatımdan sonra yapılacağını bildiren zamandır
Aynur tiyatroya gidecek. Birlikte eğleneceğiz.
4. Geniş Zaman: Eylem her zaman yapılabileceğini bildiren zamandır
Akşamları trene binerim. Her gece oyun oynarım.
B. Birleşik Zamanlı Fiiller: Birden çok zaman veya kip eki almışlardır.
1. Hikâye: Basit zamanlı bir fiile ek fiil olan "idim veya idi" getirilerek yapılır.
bak (ı) + yor + idi __ bakıyordu
al + mış + idim __ almıştım
2. Rivayet: Basit zamanlı bir fiile ek fiil olan "imişim, imiş" getirilerek yapılır.
bak (ı) + yor + imiş __ bakıyormuş
al + acak + imiş __ alacakmış
3. Şart: Basit zamanlı bir fiile ek fiil olan "isem, ise" getirilerek yapılır.
bak (ı) + yor + isem __ bakıyorsam
al + acak + ise __ alacaksa
A. Basit Zamanlı Fiiller: Tek zaman eki almış fiillerdir. Türkçede geniş zamanla birlikte dört temel zama bulunur.
1. Geçmiş Zaman: İş veya oluşun daha önceden, geçmişte yapıldığını bildiren zamandır. İkiye Ayrılır. İkiye Ayrılır:
a. Belirli (-di'li) Geçmiş Zaman: Eylemin sözün söylendiği andan, önceden yapıldığını, söyleyenin kesin inancıyla tam anlatrır:
Fiillerde bulunan "-di, -du, -dü, -tu" ekleri -di'li geçmiş zamanı belirtirler.
Öğretmenimiz sınıfa geldi. Bütün çocuklar bahçeye koştu ...
b. Belirsiz (-miş'li) Geçmiş Zaman: Eylemlerin sözden önce yapıldığını bildirir ancak, kesinlik yoktur. Söyleyen kendisi duyup görmemiş, işitmiştir. Bu kip masallara yakışır.
Fiillerde bulunan "-muş, -mış, -miş, -müş" ekleri -miş'li geçmiş zamanı belirtirler.
Okul bahçesinde üç tur koşmuş. Havalar soğuyunca üşütmüş...
2. Şimdiki Zaman: Eylem ile anlatımın birlikte olduğunu bildiren zamandır
Ders çalışıyorum. Alış veriş yapıyorum.
3. Gelecek Zaman: Eylem ile anlatımdan sonra yapılacağını bildiren zamandır
Aynur tiyatroya gidecek. Birlikte eğleneceğiz.
4. Geniş Zaman: Eylem her zaman yapılabileceğini bildiren zamandır
Akşamları trene binerim. Her gece oyun oynarım.
B. Birleşik Zamanlı Fiiller: Birden çok zaman veya kip eki almışlardır.
1. Hikâye: Basit zamanlı bir fiile ek fiil olan "idim veya idi" getirilerek yapılır.
bak (ı) + yor + idi __ bakıyordu
al + mış + idim __ almıştım
2. Rivayet: Basit zamanlı bir fiile ek fiil olan "imişim, imiş" getirilerek yapılır.
bak (ı) + yor + imiş __ bakıyormuş
al + acak + imiş __ alacakmış
3. Şart: Basit zamanlı bir fiile ek fiil olan "isem, ise" getirilerek yapılır.
bak (ı) + yor + isem __ bakıyorsam
al + acak + ise __ alacaksa
FİİLLERDE ŞAHIS
Fiillerin
belirttiği iş, oluş veya hareket bir şahsa bağlıdır. Bunu fiilin aldığı ekten
ve fiile yönelttiğimiz sorudan anlarız.
|
__ Geldim
__ Kİm geldi? __ Ben (I. tekil şahıs) |
|
gel
fiil kökü |
-
|
di
zaman eki |
-
|
m
şahıs eki |
__
|
geldim
|
- Aşağıda "gelmek" fiilinin şahıslara göre çekimi
yapılmıştır:
|
Fiil kökü
|
|
Zaman eki
|
|
Şahıs eki
|
|
|
|
|
|
gel
gel gel gel gel gel |
+
+ + + + + |
di
di di di di di |
+
+ + + + + |
m
n - k niz ler |
--
-- -- -- -- -- |
geldim
geldin geldi geldik geldiniz geldiler |
(I. tekil şahıs)
(II. tekil şahıs) (III. tekil şahıs) (I. çoğul şahıs) (II. çoğul şahıs) (III. çoğul şahıs) |
|
Fiillerde zaman, şahıs veya
dilek bildiren, ek almış biçimlerine KİP denir.
Dilimizde fiil kipleri ikiye ayrılır:
A. Haber Kipleri: Haber kipleri işin, oluşun veya hareketin zaman
ve şahsa bağlı olarak meydana geldiğini bildiren kiplerdir. Bunlara BİLDİRME KİPLERİ de denir.1. Belirli (-di'li) Geçmiş Zaman Kipi: Eylemin sözün söylendiği andan, önceden yapıldığını, söyleyenin kesin inancıyla tam anlatrır:
Fiillerde bulunan "-di, -du, -dü, -tu" ekleri -di'li geçmiş zamanı belirtirler.
Öğretmenimiz sınıfa geldi. Bütün çocuklar bahçeye koştu ...
2. Belirsiz (-miş'li) Geçmiş Zaman Kipi: Eylemlerin sözden önce yapıldığını bildirir ancak, kesinlik yoktur. Söyleyen kendisi duyup görmemiş, işitmiştir. Bu kip masallara yakışır.
Fiillerde bulunan "-muş, -mış, -miş, -müş" ekleri -miş'li geçmiş zamanı belirtirler.
Okul bahçesinde üç tur koşmuş. Havalar soğuyunca üşütmüş...
3. Şimdiki Zaman Kipi: Eylem ile anlatımın birlikte olduğunu bildiren zamandır
Ders çalışıyorum. Alış veriş yapıyorum.
Şimdiki zaman kipinin eki "-yor" fiillere hiç değişikliğe uğramadan eklenir.
4. Gelecek Zaman Kipi: Eylem ile anlatımdan sonra yapılacağını bildiren zamandır
Aynur tiyatroya gidecek. Birlikte eğleneceğiz.
Gelecek zaman kipinin ses uyumuna göre "-ecek, -acak" tır
5. Geniş Zaman Kipi: Eylem her zaman yapılabileceğini bildiren zamandır
Akşamları trene binerim. Her gece oyun oynarım.
Gelecek zaman kipinin ekleri "-ar, -er, -ır, -ir, -or, -ör, ur, -ür, -r" dir.
B.
Dilek Kipleri: Bir eylemin yapılması ya da bir oluşun meydana gelmesini dilek anlamı
vererek anlatan
kiplerdir. Dörde ayrılır:
1. Gereklilik Kipi: Bir iş, oluş veya hareketin gerekliliğini anlatır. Ekleri ses uyumuna göre "-meli, -malı" dır.
Haftada bir kitap okumalıyım
Kestikten sonra affımı istirham etmelisin
2. İstek Kipi: Bir iş, oluş veya hareketin yapılmasının, olmasının istendiğini belirten kiptir. Ekleri ses uyumuna göre "-e, -a" dır
Şimdi affını yazayım
İstirhamım kabul olunmazsa, kendi başımın kesilmesini isteyeyim.
3. Dilek Şart Kipi: Bir dilek ve şartın anlamı bulunmaktadır. İş veya oluşun, hareketin meydan gelmesi bir şarta bağlıdır. Ekleri ses uyumuna göre "-se, -sa" dır.
Babam gelirse gideceğiz
Okusa da babası gibi, adam olsa.
4. Emir Kipi: Bir iş, oluş veya hareketin olmasını, yapılmasını veya yapılmamasını emretmek için kullanılır.
Hayır bey, hayır!... Padişahın emrinden çıkma. Beni kes... Kestikten sonra affımı istirham et.
İnsan kendine emir veremeyeceğinden bu kipin birinci tekil ve çoğul şahısları yoktur.
1. Gereklilik Kipi: Bir iş, oluş veya hareketin gerekliliğini anlatır. Ekleri ses uyumuna göre "-meli, -malı" dır.
Haftada bir kitap okumalıyım
Kestikten sonra affımı istirham etmelisin
2. İstek Kipi: Bir iş, oluş veya hareketin yapılmasının, olmasının istendiğini belirten kiptir. Ekleri ses uyumuna göre "-e, -a" dır
Şimdi affını yazayım
İstirhamım kabul olunmazsa, kendi başımın kesilmesini isteyeyim.
3. Dilek Şart Kipi: Bir dilek ve şartın anlamı bulunmaktadır. İş veya oluşun, hareketin meydan gelmesi bir şarta bağlıdır. Ekleri ses uyumuna göre "-se, -sa" dır.
Babam gelirse gideceğiz
Okusa da babası gibi, adam olsa.
4. Emir Kipi: Bir iş, oluş veya hareketin olmasını, yapılmasını veya yapılmamasını emretmek için kullanılır.
Hayır bey, hayır!... Padişahın emrinden çıkma. Beni kes... Kestikten sonra affımı istirham et.
İnsan kendine emir veremeyeceğinden bu kipin birinci tekil ve çoğul şahısları yoktur.
FİİL ÇEKİMLERİ
Basit Zamanlı Fiillerin Çekimleri
Birleşik Zamanlı Fiiller: Basit zamanlı bir fiilin, ikinci
bir zaman eki almasıyla meydana gelen fiillere BİRLEŞİKZAMANLI
FİİL denir. Bileşik zamanlı fiiller üçe ayrılır:
1. Hikaye Bileşik Zamanı:
Eki "-di" dir.okumuştu, yapsaydı, çıkmıştı, yapmalı idik...
2. Rivayet Bileşik Zamanı: Eki "-miş" tir.
söyleyecekmiş, gidiyormuşsunuz, dönmeliymişim...
3. Şart Bileşik Zamanı: Eki "-se, -sa" dır
alırsam, yaparsam, bilmezsen, gördülerse...
Fiillerin
Olumsuz ve Soru Şekilleri:
Olumlu Fiil: İşin, oluşun ya da hareketin yapıldığını veya yapılabileceğini bildiren fiilere, olumlu fiil denir.
Resim yapacağım (Olumlu fiil)
Olumsuz Fiil: İşin, oluşun ya da hareketin yapılmadığını veya yapılmayacağını bildiren fiilere, olumsuz fiil denir.
Resim yapmayacağım (Olumsuz fiil)
Fiillere olumsuzluk anlamını "-me, -ma" ekleri vermektedir.
Olumlu Fiil: İşin, oluşun ya da hareketin yapıldığını veya yapılabileceğini bildiren fiilere, olumlu fiil denir.
Resim yapacağım (Olumlu fiil)
Olumsuz Fiil: İşin, oluşun ya da hareketin yapılmadığını veya yapılmayacağını bildiren fiilere, olumsuz fiil denir.
Resim yapmayacağım (Olumsuz fiil)
Fiillere olumsuzluk anlamını "-me, -ma" ekleri vermektedir.
FİİLİMSİLER
Aslında fiil oldukları halde cümle içinde
çekimli halde bulunmayan, fiile benzeyen, ama fiillerin görevini yapmayan
kelimelere FİİLİMSİ denir.
Bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa o kadar cümlecik vardır. Çünkü her fiilimsi bir yan cümlecik oluşturur. Çekimli fiilin bulunduğu gruptaki kelimeler temel cümleciği meydana getirirler.
Fiilimsiler:
a) İsim - fiil b)
Sıfat - fiil c) Bağ - fiil olmak üzere üçe
ayrılır. Bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa o kadar cümlecik vardır. Çünkü her fiilimsi bir yan cümlecik oluşturur. Çekimli fiilin bulunduğu gruptaki kelimeler temel cümleciği meydana getirirler.
1.
İsim - Fiiler: Fiil kök ve gövdelerine eklenen "-me, -mek, -iş" ekleri sonucu
meydana gelirler. Fiillerin isim gibi kullanılabilen şekilleridir. İsim -
fiiller; hem bir eylemin adı oldukları için isim, hem de özne, nesne, tümleç
aldıkları için fiil olan kelimelerdir.
Çalışmak zorundayım.
Bütün sorunları anlaşma yoluyla çözebiliriz.
2. Sıfat - Fiiler: Varlıkları niteledikleri için sofat, yan cümlecik kurdukları için de fiil sayılan kelimelerdir.
Sıfat - fiil türeten ekler: "-en, -er, --acak, -miş, -dik, -esi ..." gibi
Çalışkan insandan zarar gelmez.
Olacak işin peşinden koşulur.
Geçmiş günlerimi çok arıyorum.
3. Bağ - Fiiler: Birleşik bir cümlede iki cümleyi bağladıkları için bağlaç; özne, nesne, tümleç aldıkları için fiil sayılan kelimelerdir. Bağ fiillere "ulaç" da denir. Çekim ekleri almazlar. Cümlede zarf olarak kullanılırlar.
Bağ fiiller şu eklerle türerler: "-ip, -arak, -ınca, -ma, -ken, -dan, -dıkça, -dikçe ..."
Canım sağ oldukça hiçbir şey beni yıldıramaz.
İşe gireli gece gündüz çalışıyorum.
Sen gelince ben giderim.
Çalışmak zorundayım.
Bütün sorunları anlaşma yoluyla çözebiliriz.
2. Sıfat - Fiiler: Varlıkları niteledikleri için sofat, yan cümlecik kurdukları için de fiil sayılan kelimelerdir.
Sıfat - fiil türeten ekler: "-en, -er, --acak, -miş, -dik, -esi ..." gibi
Çalışkan insandan zarar gelmez.
Olacak işin peşinden koşulur.
Geçmiş günlerimi çok arıyorum.
3. Bağ - Fiiler: Birleşik bir cümlede iki cümleyi bağladıkları için bağlaç; özne, nesne, tümleç aldıkları için fiil sayılan kelimelerdir. Bağ fiillere "ulaç" da denir. Çekim ekleri almazlar. Cümlede zarf olarak kullanılırlar.
Bağ fiiller şu eklerle türerler: "-ip, -arak, -ınca, -ma, -ken, -dan, -dıkça, -dikçe ..."
Canım sağ oldukça hiçbir şey beni yıldıramaz.
İşe gireli gece gündüz çalışıyorum.
Sen gelince ben giderim.
EK
FİİLLER
Ek-fiil, isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların yüklem olmasını
sağlayan ya da basit zamanlı fiillerin sonuna gelerek bu fiilleri birleşik
zamanlı fiile dönüştüren ek hâlindeki fiildir. "imek" fiilinin ek
olarak kullanımıdır.
·
Genellikle bitişik yazılır.
·
Ek-fiilin dört kipi vardır.
|
|
|||
|
İsim
|
Ek-fiil
|
Şahıs eki
|
Ek-fiil almış
şekli
|
|
memur
|
-du
|
-m
|
memurdum
|
|
EK-FİİLİ ÖRNEK ÇEKİMİ
|
||||
|
Şahıslar
|
Görülen Geçmiş
Zaman
|
Öğrenilen Geçmiş
Zaman
|
Dilek-Şart Kipi
|
Geniş Zaman
|
|
Ben
Sen
O
Biz
Siz
Onlar
|
Tüccardım
Tüccarsın
Tüccardı
Tüccardık
Tüccardınız
Tüccardılar/Tüccarlardı
|
Tüccarmışım
Tüccarmışsın
Tüccarmış
Tüccarmışız
Tüccarmışsınız
Tüccarlarmış
|
Tüccarsam
Tüccarsan
Tüccarsa
Tüccarsak
Tüccarsanız
Tüccarlarsa
|
Tüccarım
Tüccarsın
Tüccar
(dır)
Tüccarız
Tüccarsınız
Tüccardırlar/Tüccarlardır
|
FİİL
ÇATISI
|
|
Özne-Yüklem İlişkisine
Göre
|
Nesne-Yüklem İlişkisine
Göre
|
|||||||
|
Çatı adları
|
Etken
|
Edilgen
|
Dönüşlü
|
İşteş
|
Ettirgen
|
Geçişli
|
Geçişsiz
|
Oldurgan
|
Ettirgen
|
|
Ekler
|
|
-l, -n
|
-l, -n
|
-ş
|
-t, -dır,
-tır
|
|
|
-t, -dır, -ır, -tır
|
-t, -dır, -tır
|
Fiilin cümlede nesne ve
özne ile olan ilgisine fiilin çatısı denir. Bu ilgiden dolayı fiil çatısı
nesnelerine göre ve öznelerine göre olmak üzere ikiye ayrılır.
1) Nesne alıp almamalarına
göre fiillerde çatı
Nesne, yüklemin bildirdiği
eylemden etkilenen varlıktır. Türkçe'de bazı cümlelerde nesne bulunabildiği
halde bazı cümlelerde nesne bulunması mümkün değildir. Bunun için de nesne alıp
almamalarına göre fiiller ikiye ayrılır:
a) Geçişli
fiiller: Nesne alan fiillere geçişli fiil denir. Türkçe'de kılış bildiren
fiiller genellikle geçişlidir: açmak, bağlamak, atmak, çözmek... gibi. Geçişli
fiillere neyi, kimi soruları sorulduğunda cevap alınır. Geçişli fiillerin
yüklem olduğu cümlelerde, söylenmek istenmezse, nesne bulunmayabilir. b)
Geçişsiz fiiller: Nesne almayan fiillere geçişsiz fiil denir. Geçişsiz
fiillere neyi, kimi soruları sorulduğunda cevap alınmaz. Türkçe'de oluş
bildiren fiiller genellikle geçişsizdir: uyumak, ölmek, düşmek, susmak... gibi.
Geçişsiz fiillerin yüklem olduğu cümlelerde nesne bulunmaz.
Geçişsiz fiiller ek yardımıyla
geçişli hale getirilebilir. Böyle fiillere oldurgan fiil denir. Örnek: üşümek/üşü-t-mek,
uyumak/uyu-t-mak, yatmak/yat-ır-mak, susmak/sus-tur-mak...
Geçişli fiillerin geçişlilik
dereceleri ek yardımıyla artırılabilir: Bu tür fiiller ettirgen adını alır. Bu
fiiller öznesine göre de ettirgen olarak isimlendirilir. al-dır-t-tır-mak,
bul-dur-t-tur-mak, yaz-dır-t-tır-mak...
Dilimizde bazı anlamlarıyla
çeşitli, bazı anlamlarıyla geçişsiz olan fiiller de vardır:
Bugün de geçti: Geçmek, geçişsizdir.
Irmağı yüzerek geçti: Geçmek, geçişlidir.
Bu yıl ekinler iyi sürdü: Sürmek (büyümek), geçişsizdir.
Bu yıl tarlasını iyi sürdü: Sürmek, geçişlidir.
Turfanda patates çıktı: Çıkmak, geçişsizdir.
Bu yokuşu yorulmadan çıktı: Çıkmak geçişlidir.
Uyarılar:
·
Bir cümlede fiil geçişli olduğu halde nesne kullanılmamış olabilir. Bu durumda
fiilin çatısı değişmez.
·
Bazı fiiller cümledeki kullanımına göre geçişli ya da geçişsizolabilir